Nazwa wsi

Zmiana nazewnictwa wsi w latach 1855 – 1945

na przykładzie różnych dokumentów

(schematyzmy diecezjalne, skorowidze, księgi adresowe, przewodniki, pisma)

Ustalenie pochodzenia nazwy miejscowości to częsty problem osób zajmujących się badaniem przeszłości. Wyjaśnienie skąd dana osada wzięła swoją nazwę rzuca światło na zamierzchłe dzieje danej miejscowości i jej mieszkańców. Często w nazwie miejscowości została zakodowana informacja na temat jej pochodzenia, sposobu osiedlania się na danym terenie. Badacze tego tematu wymieniają m. in. typ nazewnictwa topograficznego. Nazwy topograficzne odzwierciedlają najczęściej cechy danego terenu np. właściwości gruntu (Zryte Pole, Moczary), dominującą szatą roślinną (Lipiny, Jodłówka, Jawornik, Dębica), występowaniem zwierzyny (Jastrząbka, Sokołów, Wiewiórka), nabyciem specjalnych praw (Wola, Wolica, Wólka), położeniem względem innych obiektów (Dolne, Górne), chronologią powstania (Nowe, Stare). Częstym zjawiskiem jest także nadawanie nazw od nazwiska, przydomku jej pierwotnego właściciela (Przecław). Zdarzają się też określenia w których zawarta jest informacja na temat głównego zajęcia mieszkańców np. wobec dworu, miasta (Świniary).

Analizując obecną nazwę wioski Jodłówka Wałki, łatwo dostrzec jej dwuczłonowość z wyraźnym podziałem na dwie odrębne nazwy. We współczesnej nazwie zachowała się bowiem informacja o dwóch osobnych miejscowościach jakimi przez wiele lat były wsie Jodłówka i Wałki. Te dwie osady funkcjonowały od siebie niezależnie, w pewnym okresie podlegając administracyjnie pod osobne parafie.

Na pierwszy rzut oka łatwo rozszyfrować nazewnictwo wsi Jodłówka. Wydaje się, że to typowa nazwa określająca najbardziej charakterystyczny element krajobrazu jakim mogły być Jodły. Dzisiaj, patrząc na te tereny nie znajdziemy tam wielu obszarów leśnych i trudno sobie nam wyobrazić, że przed laty pola te porastał las jodłowy. Jednak przed wiekami obszar obecnego Płaskowyżu Tarnowskiego to teren Puszczy Sandomierskiej ciągnącej się od Krakowa, aż po Lwów. Przybliżona data powstania naszych miejscowości określona przez Feliksa Kiryka i Zygmunta Rutę autorów książki „Tarnów – dzieje miasta i regionu” na wiek XVIII pozwala na wysnucie wniosku, że wówczas tereny te były jeszcze w znacznej mierze porośnięte lasem, być może jodłowym.

Znacznie gorzej ma się sprawa z nazwą Wałki. Obecnie słowo „wałki” kojarzy się nam z czymś okrągłym, walcowatym lub wałem, czyli wzniesieniem. Liczba mnoga sugeruje wielokrotne występowanie danej cechy. Odrzucając pierwszą interpretację jako zbyt współczesną, bardziej prawdopodobna wydaje się wersja odnosząca się do wałów lub wałków, czyli pofałdowań terenu. Obecnie gdy wybierzemy się na spacer po miejscowości możemy zaobserwować, że ukształtowanie terenu zmienia się w miarę przemieszczania się na wschód. Idąc od strony Tarnowa poprzez Załącze przemierzamy tereny płaskie, by nie powiedzieć podmokłe (wyraźne obniżenie terenu rozciągające się zwłaszcza po lewej stronie drogi). Zaniżony teren utrzymuje się aż do skrzyżowania dróg Fiołkówka-Szpic, Pogórska Wola-Żukowice, czyli do wysokości szkoły. Nie znajdziemy tu żadnych pozostałości po wzniesieniach. Taki stan rzeczy odzwierciedlają również najstarsze mapy tych okolic. Postępując dalej w kierunku Szpica, zaobserwujemy po lewej stronie pierwsze wzniesienia (obok sklepu pp. Madejów). To resztki piaszczystych pagórków, które niegdyś rozciągały się na całej długości tej drogi. Określenie „pagórek” chyba dobrze oddaje ten stan terenu. Są to bowiem nagłe wzniesienia o niezbyt dużej szerokości, które równie raptownie opadają, przechodząc w teren płaski, a niekiedy grząski i podmokły, graniczący z ciekami wodnymi. Kiedyś taki naturalny „wał” rozciągał sie wzdłuż całej obecnej drogi do Szpica krzyżując sie z nią i tym samym przechodząc na jej południową stronę. Obecnie to swoiste skrzyżowanie można zaobserwować niedaleko domu pp. Natkańców. Być może właśnie takie „wałki” dały początek nazwie osady.

Inną teorię wysnuł autor książki „Dzieje wsi i parafii Jodłówka-Wałki” ks. dr Tadeusz Wolak. Autor tej publikacji twierdzi, że zwarty kompleks leśny występujący niegdyś na tym obszarze zmusił pierwszych osadników do wydzierania puszczy ziemi poprzez jej karczowanie. Naturalną pozostałością po takiej działalności człowieka były charakterystyczne nierówności, czyli „wałki” i stąd nazwa miejscowości.

Przy tej okazji pragnę przedstawić jeszcze jedną teorię na temat etymologii nazwy Wałki. Mianowicie z jednej z książek natrafiłem na dziwną formę nazwy naszej wsi. Autor Hipolit Stupnicki w swym skorowidzu z 1855r. posługuje się formą „Jodłówka przysiołek do Wołąków (Wałki)”. Być może jest to błąd fleksyjny wynikający z trudności w odmianie nazwy Wałki w dopełniaczu liczby mnogiej. Jednakże jeśli to nie jest błąd, a tylko pozostałość po dawnej nazwie to wówczas w słowie tym możemy odnaleźć inne dotychczas niewidoczne znaczenie. „Wołąki” zawierają bowiem słowo „łąki”. Tylko skąd przedrostek „wo-„? Od słowa „woły” jak próbuje wyjaśniacz w swej monografii wsi cytowany wcześniej ks dr. Tadeusz Wolak?

Zbierając materiały na potrzeby tej strony natknęliśmy się na kilkanaście książek w których występuje nazwa naszej miejscowości. W zależności od publikacji można odczytać mniej lub więcej danych o Wałkach. Czasem są to zdawkowe informacje na temat przynależności wsi do powiatu, sądu, a czasem obok nazwy występują bardziej szczegółowe informacje takie jak: liczba mieszkańców, przynależność do parafii, dostęp do komunikacji samochodowej, kolei. Jednakże najciekawszą z nich jest możliwość prześledzenia jak zmieniała się nazwa naszej miejscowości. Okazuje się bowiem, że sprawa nazwy to na przestrzeni lat problem nie lada. Autorzy licznych opracowań w różnoraki sposób identyfikują wieś. Niejednokrotnie figuruje ona pod nazwą „Wałki”, innym razem jako „Jodłówka”, a czasem jako kompilacja tych dwóch nazw: „Jodłówka z Wałkami”,” Wałki i Jodłówka”, „Jodłówka ad Wałki”, a nawet tak nietypowe jak cytowana wyżej „Jodłówka do Wołąków (Wałki)”. Często odszukanie miejscowości utrudnia podobieństwo nazwy innej wsi Jodłówka k. Tuchowa leżącej niedaleko Tarnowa.

Analizując tabelkę łatwo dostrzec, że pięciokrotnie widnieje w niej nazwa „Jodłówka z Wałkami” która przypada na lata 1868-1909 z wyjątkiem roku 1890 kiedy to autorzy „Skorowidza dóbr tabularnych” użyli sformułowania „Jodłówka i Wałki”. Od roku 1926 w kolejnych wykazach nastąpiła zmiana formy i nasza wieś nazywana jest „Jodłówka ad Wałki”, co tłumaczy się jako „Jodłówka do Wałek”. Pierwszy skorowidz jaki udało nam się odnaleźć pochodzący z roku 1855 podaje odwrotną formę „Wałki z Jodłówką”.

W niektórych wierszach tabelki występuję podwójny opis. Nazwa w kolorze beżowym oznacza podstawową formę występującą w danym wykazie, natomiast nazwa w kolorze standardowym, to odsyłacz użyty przez autorów do głównej nazwy. W ten sposób można dowiedzieć się która z tych nazw wg autorów publikacji była w danym okresie podstawową nazwą miejscowości.

Dodatkową informacją zawartą w skorowidzach jest wykazanie stacji kolejowej. Dotyczy to roku 1872 i 1904. Jest to zarazem potwierdzenie, że na przestrzeni tych lat Wałki posiadały stację kolei żelaznej. Fakt odnotowania kolei w roku 1872 uzupełnia informację zawartą na mapie z roku 1879 pozwalając wysnuć przypuszczenie, że już 7 lat wcześniej na trasie kolejowej Kraków-Lwów był w Wałkach przystanek.

Dzięki tabelce możemy także prześledzić jak zmieniała się przynależność wsi do parafii kościelnych. Początkowo naszą parafią była parafia w Skrzyszowie. W roku 1890 występują już dwie parafie: Skrzyszów i Lisia Góra co spowodowane jest zapewne przyłączeniem mieszkańców Jodłówki do parafii w Lisiej Górze ze względu na bliskość położenia. Siedem lat później przy nazwie naszej miejscowości widnieje już tylko parafia Lisia Góra. Kolejna zmiana przypada na lata dwudzieste-trzydzieste XXw. kiedy to wieś po raz kolejny zmieniła przynależność parafialną tym razem na parafię Wola Rzędzińska i Jastrząbka Nowa. Do tej ostatniej należało część terenów wsi najbardziej oddalonych w kierunku północno-wschodnim.

Więcej informacji na temat miejscowości (zwłaszcza liczby parafian) można prześledzić w drugiej tabeli zawierającej informacje pochodzące ze Schematyzmów Diecezji Tarnowskiej za lata 1855-1944.

Zmiana nazewnictwa wsi na przykładzie różnych publikacji i pism

Rok	Nazwa wsi⁴	Parafia⁷	Ludność	Źródło	Inne⁵
1855	Wałki z Jodłówką Jodłówka przysiołek do Wołąków (Wałki)	Skrzyszów		Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w królestwie Galicyi […].
1868	Jodłówka z Wałkami Walki, obacz Jodłówka	loco²	604	Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w Królestwie Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem.
1872	Jodłówka z Wałkami w.Wałkiw.Wałki patrz Jodłówka	JodłówkaSkrzyszów		Przewodnik statystyczno topograficzny i skorowidz obejmujący wszystkie miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi […].	K
1890	Jodłówka i Wałki	Lisia góra i Skrzyszów		Skorowidz dóbr tabularnych w Galicyi z Wielkiem Ks. Krakowskiem.
1897	Jodłówka z Wałkamiw.Wałki patrz Jodłówka	Lisiagóra	672	Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi […].
1903	Jodłówka z Wałkami³			Protokół Rady Gminnej Jodłówka z Wałkami z dnia 9 XII 1903r. poświęcony uregulowaniu pensji duszpasterza w kościele filialnym w Woli Rzędzińskiej
1904	Jodłówka z Wałkamiw.Wałki p. Jodłówka	Lisiagóra	684	Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami […].	K
1905	Jodłówka z Wałkami			Prośba mieszkańców Jodłówki z Wałkami i Woli Rzędzińskiej o utworzenie ekspozytury kościelnej w Woli Rzędzińskiej
1905	Jodłówka z Wałkami			Oświadczenie Urzędu Gminy Jodłówki z Wałkami o wyrażeniu zgody na wyłączenie gminy z okręgu parafii Skrzyszów
1905	Nie występuje w spisie³			Skorowidz dóbr tabularnych w Galicyi z w. ks. Krakowskiem […].
1909	Jodłówka z Wałkami w.	Lisia góra		Skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi,[…].
1926	Jodłówka ad Wałki		639¹	Księga Adresowa Polski wraz z w. m. Gdańskiem dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa 1928
1930	Jodłówka ad Wałki		639¹	Księga Adresowa Polski wraz z w. m. Gdańskiem dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa 1930
1933	Jodłówka ad Wałki,wieś Wałki, przys.	Wola RzędzińskaJastrząbka Nowa		Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej […].
1937	Jodłówka ad Wałki,wieśWałki, przys.			Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej […].

liczba mieszkańców nie zmienia się na przestrzeni 3 lat stąd podejrzenie nieaktualizowania danych
loco – łac. – w miejscu, na miejscu (w tym przypadku sugeruje umiejscowienie parafii miejscowości Jodłówka z Wałkami co nie jest zgodne z prawdą)
w tym wykazie nie występuje żadna z naszych miejscowości
w tabeli nieraz występują podwójne nazwy ze względu na odsyłacze do innej formy nazwy wsi (pisownia oryginalna)
inne informacje np. K – wykazano, że w naszej miejscowości jest stacja kolejowa
Pierwszy dokument zawierający pieczęć Gminy Jodłówka z Wałkami (trzech ludzi na łodzi)
pisownia nazwy miejscowości oryginalna

Wykorzystano następujące źródła:

ks. dr Tadeusz Wolak, Dzieje wsi i parafii Jodłówka Wałki, Tuchów 1995.
Stupnicki Hipolit, Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w królestwie Galicyi i Lodomeryi jakoteż w wielkiem księstwie Krakowskiem i księstwie Bukowińskiem, pod względem politycznej i sądowej organizacyi kraju wraz z dokładnem oznaczeniem parafii, poczt i właścicieli tabularnych, ułożony porządkiem abecadłowym, z mapą według nowego podziału, Lwów 1855
Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w Królestwie Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem, Lwów 1868
Orzechowski Konrad, Przewodnik statystyczno topograficzny i skorowidz obejmujący wszystkie miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi W.X. Krakowskiem i X. Bukowinie, według najświeższych skazówek urzędowych, 1872
Piłat Tadeusz, Skorowidz dóbr tabularnych w Galicyi z Wielkiem Ks. Krakowskiem, Lwów 1890
Bigo Jan, Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkim Księstwie Krakowskiem i Księs. Bukowińskiem z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytoryalnych kraju, Lwów 1897
Bigo Jan, Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami […] w Królestwie Galicyi, Wielkim Księstwie Krakowskiem i Księstwie Bukowińskiem z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytoryalnych kraju, Lwów 1904
praca zbiorowa, Skorowidz dóbr tabularnych w Galicyi z w. ks. Krakowskiem, Kraków 1905
Bigo Jan, Skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkiem Księstwie Krakowskiem i Księstwie Bukowińskiem z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytoryalnych kraju […], Lwów 1909
Księga Adresowa Polski wraz z w. m. Gdańskiem dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa 1926
Księga Adresowa Polski wraz z w. m. Gdańskiem dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa 1928
Księga Adresowa Polski wraz z w. m. Gdańskiem dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa 1930
Bystrzycki Tadeusz pr. zbiorowa, Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej z oznaczeniem terytorjalnie im właściwych władz i urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych Warszawa 1933
Schematyzmy Diecezji Tarnowskiej za lata 1855-1945